Uvod

Osnovna zajednička karakteristika prirodnih i društvenih (ekonomskih) zakona u činjenici da i jedni i drugi postoje i deluju nezavisno od volje ljudi.

Postavlja se pitanje: čime je uslovljena objektivnost ekonomskih zakona i njihova identičnost s prirodnim zakonima. Svesna delatnost ljudi objektivno je određena nivoom razvijenosti proizvodnih snaga i odnosa proizvodnje iz kojih proizlazi i objektivni karakter ekonomskih zakona. Naime, iako ljudi svesno odlučuju kojom će se delatnosti baviti, oni su zavisni od navedenih objektivnih uslova i u vezi sa određivanjem ciljeva svoje aktivnosti (da li će to biti uvećanje profita, dobiti dohotka i sl.) i u vezi sa načinom obavljanja, odnosno koordinacije tih ljudskih aktivnosti (da li će to biti kooperacija, udruživanje rada, međusobna konkurencija robnih proizvođača, monopolistička konkurencija i sl.)(Dodgston, Gann & Salter, 2008).

U vezi objektivno uslovljenog postojanja ekonomskih zakona postavlja se i pitanje načina njihovog delovanja. Iz ovoga što je dosad rečeno proizlazi da oni u određenim uslovima (na primer, u kapitalizmu) deluju spontano, slepo, stihijski. U uslovima ispreplitanja i uzajamne protivurečnosti mnoštva ciljeva i interesa ljudi postiže se rezultat kao nešto što niko pojedinačno nije želeo usled čega je ekonomski proces sličan onome kojim vlada slepa stihija, odnosno „analogan je onome koji vlada u nesvesnoj prirodi.

U sistemu robne proizvodnje savremene mešovite privrede, ekonomski zakoni su takođe unutrašnji regulatori procesa društvene proizvodnje. Nužnost ovde takođe postoji i ostvaruje se i dalje ukrštanjem težnji ljudi, odnosno sukobljavanjem njihovih ekonomskih i društvenih interesa. Slučajnost se i ovde zadržava, kako bi rekao Engels, kao oblik i dopuna nužnosti i objektivne uslovljenosti. Dakle, i u savremenom društvu ekonomski zakoni deluju spontano i stihijno, a pojavni oblik imaju u slučajnosti. Međutim, pošto je, pored stihijnosti i spontanos¬ti uspostavljanja odnosa između privrednih subjekata, ovom društvu svojstveno i svesno usmeravanje (planiranje) društvene reprodukcije, to se u takvim uslovima donekle prevladava stihijnost delovanja ekonomskih zakona ili bar nastoje otkloniti izvesne negativne posledice te stihijnosti. Uticaj planiranja i njegova komplementarnost s tržištem prisutan je u meri da se za savremenu privredu upotrebljava naziv privrede s „regulisanim tržištem”.

Metod istraživanja društvenih nauka

Do spoznaje ekonomskih zakona dolazi se primenom određenog naučnog metoda. Metod istraživanja je bitna odrednica (sastavni deo) nauke. On predstavlja način, odnosno postupak saznavanja predmeta koji određena nauka proučava. Dakle, postupak utvrđivanja unutrašnjih zakona pojava i procesa kojima se bavi određena nauka naziva se naučni metod. Naučni metod se sastoji od: (a) opšteg metodološkog pristupa u istraživanju određenih pojava i odnosa, (b) metodološkog postupka istraživanja, najzad, (c) matematičko-statističkih metoda istraživanja (Freeman, 2008).

Opštim metodološkim pristupom istraživanja pojava i odnosa precizno se definiše predmet istraživanja i utvrđuje kojim elementima prirodnih ili društvenih pojava treba početi analizu; kako formulisati hipoteze o bitnim ele¬men¬tima tih pojava i koji su to bitni elementi. Pri tome treba imati u vidu da pro¬ces naučnog istraživanja nikada ne počinje ni od čega. U okvirima metodološkog pristupa sagledavaju se ranija naučna saznanja ili oformljene naučne hipoteze o predmetu koji se istražuje. To uključuje mogućnost da se izvrši revizija tih hipoteza, da se eventualno one preformulišu, napuste i da se formulišu nove hipoteze kao privremeni naučni iskazi o pojavama i zakonima koji ih regulišu. Hipoteza je apstraktni model pojava iz stvarnosti koji sadrži samo one elemente za koje se smatra da su važni. Ona takođe sadrži, s jedne strane, pravila kojima se određuje stepen saglasnosti između promenljivih unetih u tako oformljeni apstraktni model i, s druge, pojava društvene stvarnosti koje se istražuju. Za adekvatno definisanje hipoteza i njihovu naučnu verifikaciju važno je precizirati čitav niz pretpostavki o uslovima neophodnim za ostvarivanje celokupnog naučno-istraživačkog programa. Opšti metodološki pristup treba da obezbedi da se u istraživanju zakona pođe od celine društvenog života (društveno- ekonomska struktura) i sagledaju faktori koji određuju njegov karakter. Stoga naučne hipoteze i pretpostavke, kao osnovni metodološki instrumentarijum određenog metodološkog pristupa (kojim se uspostavlja veza između pojava koje se istražuju i drugih pojava, procesa i odnosa, koji bi mogli biti njihovi uzroci), treba da izraze celinu društvenog života, putem koje će biti moguće upoznati faktore i zakone nastajanja, razvoja i nestajanja jednog društva. Pri tome treba imati u vidu da se u toj celini pojave međusobno prepliću, tako da je veoma teško doći do pouzdane predstave o njihovim uzrocima i posledicama.

Metodološkim postupkom istraživanja određuju se uslovi saznanja naučne istine, dolazi se do određenih pojmova i kategorija koji misaono izra¬žavaju procese, odnose i zakonitosti. Njime se vrši dokazivanje određenog naučnog stava, kao i njegova verifikacija, odnosno konkretizacija rezultata istraživanja i praktično proveravanje tačnosti hipoteza (Li & Resnic, 2003). Ukoliko je usklađen s prvim elementom metoda (opštim metodološkim pristupom) i prirodom predmeta istraživanja, njime se obezbeđuje da naučno saznanje bude izraz objektivnosti, preciznosti, sistematičnosti i proverljivosti istraživanja društvenih pojava. Metodološki postupak istraživanja treba da dovede do toga da se potpuno  upozna  društvena  stvarnost,  da  se  iza  mnoštva površinskih i slučajnih pojava otkriju unutrašnje zakonitosti, odnosno uzročno posledične povezanosti pojava. Na osnovu preciznog definisanja predmeta i izbora naučnih hipoteza vrši se empirijska analiza, odnosno vrši se prikupljanje i klasifikacija činjenica, njihovo agregiranje i dolazi do spoznaja kojima se daje određeno naučno objašnjenje. Metodološki postupak u društvenim naukama ostvaruje se kao induktivni i deduktivni metod istraživanja i zaključivanja; on je, po pravilu, kombinacija ta dva metoda istraživanja. Induktivni postupak istraživanja je proces sagledavanja pojava, koji polazi od mnoštva pojedinačnih pojava, između kojih se vrši izbor određenih, odnosno najopštijih i najbitnijih pojava i procesa jednog društva i, na tom nivou analize, dolazi do najopštijih i najapstraktnijih zakona i najbitnijih karakteristika društva koje se istražuje. Drugim rečima, u okvirima induktivnog načina zaključivanja polazi se od konkretnih pojava ekonomske stvarnosti i, odvajajući bitne od nebitnih i slučajnih pojava, ustanovljava uzročno-posledična pove¬zanost odvijanja društveno-ekonomskih procesa. Tako se dolazi do jednog broja naučnih hipoteza, odnosno do najopštijih zakona društveno- ekonomskog života. U tom smislu induktivno istraživanje i zaključivanje o pojavama može se shvatiti kao kretanje od pojedinačnog ka opštem (Globerman & Shapiro, 2002).

Deduktivni postupak analize polazi od oformljenih naučnih saznanja (primenom induktivnog metoda) kao naučnih hipoteza i kreće se prema konkretnoj društvenoj stvarnosti, Na osnovu tako zasnovane deduktivne analize može se doći do potpune slike o zakonima razvoja određenog društva. Polazeći, naime, od rezultata induktivne analize, deduktivna analiza je naučni postupak približavanja istraživanja društvenoj stvarnosti, kretanje od opšteg ka konkretnom, unošenje u analizu sve većeg broja pojava koje su u procesu induktivnog rasuđivanja apstrahovane. Taj postupak pretpostavlja raščlanjavanje i sagledavanje konkretnih pojava i kategorija koje se pojavljuju pod nazivom opštih zakonitosti dobijenih induktivnom analizom. Kao takav on omogućava da se dođe do određenih aksioma, odnosno da se sagleda celina društveno-ekonomskih zakona koji regulišu jedan način proizvodnje (Edquist, 1997). Drugim rečima, deduktivni metod kao

logički metod analize celinu ekonomske stvarnosti izražava u teorijskom obliku na način što pojedinačne empirijske pojave, do kojih je došla induktivna analiza povezuje u jedan celovit sistem odnosa i zakonitosti (Lazić & Markov, 2013).

Iz dosad rečenog proizlazi da u induktivnom i deduktivnom istraživanju pojedinačna društvena pojava ili određeni društveni odnos imaju različito mesto i značaj. U induktivnom posmatranju pojedinačna pojava predstavlja unutrašnji zakon, a u deduktivnom, elemenat društvene stvarnosti. To je i razlog da se samo odgovarajućim kombinovanjem ova dva načina istraživanja, odnosno njihovom sukcesivnom primenom dolazi do pouzdane verifikacije određenog naučnog saznanja. Bez njihovog jedinstva ne bi bilo moguće ustanoviti koliko je ispravna određena apstraktna predstava o celini, niti kakav je stvarni značaj pojedinog dela te celine za shvatanje zakona. Sukcesivno smenjivanje induktivne i deduktivne analize omogućava da se delovi društvene stvarnosti uobličavaju u teorijsku (apstraktnu) spoznaju društvene celine, kao i da se teorijsko shvatanje te celine obogaćuje novim elementima u neprestanom suočavanju s društvenom stvarnošću, čime i se sve više potvrđuje kao adekvatno objašnjenje zašto se u društvenoj stvarnosti nešto događa na jedan, a ne na drugi način.

U ekonomskoj metodologiji postupak verifikacije naučne zasnovanosti deduktivnog zaključivanja se tretira i kao poseban deo naučnog metoda. Stoga se kao jedinstvo ostvarivanja indukcije, dedukcije i verifikacije naziva sintetičkim metodom.

Matematičko-statistički metodi istraživanja, kao sastavni deo naučnog metoda, pomoćno su sredstvo naučnog metoda društvenih nauka koje obezbeđuje da se prikupe određene činjenice i podaci, da se na određeni način sistematizuju, klasifikuju i obrade kako bi omogućili definisanje hipoteza o predmetu koji se istražuje, kao i sprovođenje metodološkog postupka otkrivanja zakona društvenog života.

Imajući u vidu sve navedene činjenice metoda naučnog istraživanja (a pre svega opšti metodološki pristup istraživanja, od kojeg najpresudnije zavisi mogućnost spoznaje povezanosti društvenih pojava, odnosno mogućnosti saznavanja objektivnih društvenih zakona), može se govoriti o različitim metodološkim principima u društvenim naukama, kao što su: marksistički dijalektički princip proučavanja pojava, pozitivizam, funkcionalistički način istraživanja društva, psihološki ili subjektivni princip istraživanja pojava i dr. (Despotovic i dr., 2014).

Shodno predmetu istraživanja pojedinih društvenih nauka, kao i metodološkom postupku, razlikuju se metodi u društvenim naukama, pa, samim time, i rezultati do kojih oni dolaze. Otuda se primenjuju različiti metodi istraživanja pojedinih društvenih nauka, kao što su: komparativno-istorijski, pozitivistički, prakseološki, uporedno-pravni metod, metod istraživanja u političkoj ekonomiji i dr. Shodno određenoj orijentaciji nauka, dijalektički materijalizam, odnosno dijalektički metod je najšira teorijska osnova tih i drugih metoda društvenih nauka.

Opšte karakteristike ekonomskih metoda

Specifičnosti Osnova ekonomije kao naučne discipline, kao i drugih društvenih nauka uslovljavaju i specifičan način primene naučnog metoda. Drugim rečima, ova nauka se koristi opštim uslovima naučne spoznaje, odnosno svim elementima i naučnog metoda koji u ovoj nauci dolaze do izražaja preko sledeća tri osnovna istraživačka postupka: (1) apstrakcije, (2) postupne konkre¬tizacije i (3) verifikacije. Ovi postupci na specifičan način izražavaju metodološki pristup, metodološki postupak i oblike potvrđivanja odnosno verifikacije odgovarajućih naučnih iskaza.

U Osnovama ekonomije na sličan način se sagledava naučni metod ili „naučni pristup istraživanju” pojava. On se sastoji iz tzv. „četiri tehnike”: (1) posmatranja, (2) analize, (3) statističke analize i (4) eksperimenta (Carstensen & Toubal, 2004).

Apstrakcija (ili posmatranje) predstavlja postupak misaonog izdvajanja bitnih elemenata ili pojava ekonomskog procesa (koji se ponavljaju) od sporednih i na taj način se u vidu prethodnih (privremenih) naučnih pretpostavki (hipoteza) ut¬vr¬đuju najopštije ekonomske zakonitosti određenog društva, kao najopštije apstrakcije.

Postupna konkretizacija (ili analiza) je konkretizacija naučnih iskaza dobijenih u prethodnom istraživačkom postupku i to na način što se uzimaju u obzir i one pojave, elementi i odnosi, koji se, kao manje bitni ponavljaju u specifičnim uslovima, čime se razotkriva najveći broj ekonomskih zakona određenog društva. U stvari, reč je o deduktivnoj analizi kao sastavnom delu ekonomske metodologije. Ovakvo gledanje na značaj zaključivanja u okvirima metodološkog postupka (analize) je opšte prihvaćeno u savremenoj ekonomskoj misli. Ono je samo drugi izraz primene dijalektičkog pristupa istraživanja objektivne stvarnosti. Ali isto tako se zapaža da je vrlo važno da se ta analiza mora zasnivati na zaključcima prethodnog, prvog istraživačkog postupka (posmatranja). Jer, „šta podrazumevamo pod analizom? To je pristup kojim se izvode (ili zaključuju) ili predviđaju izvesne stvari u vezi ekonomskog ponašanja na bazi prethodnih pretpostavki o tome kako su ljudi ili firme motivisani ili kako će delovati”.

Najzad, treći istraživački postupak je veriflkacija, u okviru kojeg se zakonitosti formulisane u prethodno objašnjenim postupcima konfrontiraju sa elementima stvarnog ekonomskog procesa. Već je rečeno da se u okvirima ovog dela naučnog metoda vrši testiranje naučne valjanosti odnosno stepena tačnosti teorijskih iskaza dobijenih u prethodno obavljenoj analizi.

U Osnovama ekonomije, zbog specifičnosti dela njenog predmeta istraživanja (normativni karakter), eksperiment se koristi kao značajan deo naučnog metoda kojim se, s jedne strane, vrši verifikacija naučnih saznanja dobijenih korišćenjem prethodnih elemenata metoda, a s druge strane, dolazi do odgovarajućih rešenja u koncipiranju odgovarajućih mera ekonomske politike i sl.

Suština i karakter metoda apstrakcije

Već je rečeno da metod istraživanja političke ekonomije kao nauke predstavlja poseban oblik primene dijalektičkog metoda u sagledavanju zakonitosti objektivne društvene stvarnosti. Metodi eksperimentisanja i istraživanja, svojstveni prirodnim naukama, u osnovama ekonomije ne mogu da zadovolje zahteve teorijskog istraživanja  zakonitosti  uspostavljanja  određenih  odnosa proizvodnje. Zbog mnoštva činilaca koji istovremeno i uzajamno deluju jedni na druge, iz društvene proizvodnje nije moguće izolovati, odnosno fizički odstraniti, kao što se to čini u eksperimentima, bilo koju pojavu i onda pratiti promene koje nastaju pod uticajem pojedinih izabranih uslova. Pored toga, društveni procesi se ne mogu veštački ponoviti ili reprodukovati. Stoga se „kod analize ekonomskih oblika ne možemo poslužiti ni mikroskopom ni hemijskim reagensima. Njih mora zameniti moć apstrahovanja” (9(c), str. XLIII). Na sličan način o ovome govori i P. Semjuelson: „Ropsko imitiranje fizičkih nauka je greška u studiji ljudi i ljudskog društva... ne može se dostići preciznost fizičkih nauka, jer nismo u stanju da obavljamo kontrolisane eksperimente hemičara  i  biologa.  Moramo  se  zadovoljiti  da  uglavnom „posmatramo”. Jer, i ovde je potrebno kao u svakoj nauci - uprostiti i izdvojiti određene činjenice od beskrajne mase pojedinosti. Stoga svaka analiza pretpostavlja apstrahovanje” (Hujer & Radic, 2005).

Metod apstrakcije je osnovni metodološki pristup i postupak istraživanja pojava kojima se bavi teorijska ekonomija. Apstrakcija je metod kojim se u teorijskom (naučnom) istraživanju misaono isključuju (apstrahuju) okolnosti i pojave koje su od sekundarnog značaja (manje važne) za pitanje koje se istražuje. Tako se stvaraju uslovi da se dođe do unutrašnje sadržine odnosno bitnih pojava i odnosa, do saznanja o određenim zakonima društvene proizvodnje. Međutim, teorijski nalazi i zaključci na visokom stepenu apstrakcije su privremeni, još uvek su samo naučne hipoteze, po pravilu, nastale kao rezultat induktivnog posmatranja i zaključivanja, a ne pouzdani naučni zakoni, jer se do njih dolazi na osnovu relativno malog broja elemenata društvene stvarnosti koja se ispituje. To je razlog što se analiza mora razvijati krećući se od tako visokog stepena aps¬traktnog ka konkretnom, odnosno mora postepeno uključivati sve druge konkretne odredbe realne stvarnosti.

Drugo, vrlo je značajno da se teorijski nalazi o zakonima, dobijeni na visokom nivou apstraktne analize, uključivanjem pojedinih elemenata konkretnog odnosno u postupku postepene konkretizacije, u osnovi potvrde kao ispravni, odnosno da se verifikuju i tako pokaže kako se u stvarnom životu probijaju unutrašnje zakonitosti određenog načina proizvodnje. Stoga prelazak sa najapstraktnijeg nivoa analize na manje apstraktan nivo (kretanje od indukcije ka dedukciji) mora voditi računa ne samo o istorijskom razvitku pojava nego i o njihovom značaju za predmet koji se istražuje.

Kao logički proces uopštavanja i izdvajanja bitnog od nebitnog, apstrakcije u ekonomiji ne daju samo pojednostavljenu, već i produbljenu sliku obeležja prirode određenog ekonomskog procesa. Dakle, one nisu izmišljene misaone konstrukcije, već moraju biti adekvatan izraz objektivnih obeležja ekonomskih pojava i procesa. Pošto se moraju zasnivati na stvarnom istorijskom razvoju ekonomskih procesa, apstrakcije na svojevrstan način objedinjuju logički i istorijski karakter analize. Naime, one su po sebi logički proces analize i uopštavanja, a s druge strane, istorijski karakter zasnovan je na činjenici da se taj logički proces mišljenja i istraživanja uvek primenjuje na ekonomske pro¬cese koji se odvijaju u razvoju, koji ima svoje vremensko istorijsko traja¬nje. Drugim rečima, ekonomske kategorije kao teorijske apstrakcije, kao misaoni izraz stvarnih odnosa, samo su utoliko naučne istine, ukoliko postoje, odnosno razvili su se takvi odnosi (Smith, 2010).

Iz svega navedenog proizlazi da naučna apstrakcija kao rezultat istraživanja u političkoj ekonomiji mora biti izraz procesa mišljenja, koji se ostvaruje u glavama istraživača u vezi uzročno- posledične uslovljenosti pojava u procesu društvene proizvodnje (Bengoa & Sanchez-Robles, 2003).

Metod apstrakcije je u stvari misaona simulacija naučnog metoda prirodnih nauka u društvenoj sferi. Jer, na sličan način kao što se u laboratorijskoj analizi odstranjuje dejstvo pojedinih pojava i faktora kako bi se utvrdio uticaj određenog faktora na pojavu koja se istražuje ovde se, na određenom nivou istraživanja, pretpostavlja kao da one pojave, koje su nebitne za predmet istra- živanja, i ne postoje (reč je o određenom misaonom modelu uzročno-posledičnih ekonomskih veza i odnosa pojava i procesa). Putem konsekventno sprovedene analize na svim nivoima primene metoda apstrakcije, kako je već prethodno objašnjeno, utvrđuju se objektivne zakonitosti koje regulišu celinu procesa proizvodnje određenog društva (Alfaro, Chanda, Kalemli-Ozcan & Sayek, 2004).

U Osnovama ekonomije, kao i u primenjenim ekonomskim naukama koriste se pozitivistički, pragmatistički i prakseološki principi i metodi istraživanja.

Pozitivistički metod, u značajnoj meri svojstven pozitivnim naukama, koristi se pristupom rezonovanja o pojavama koje se istražuju samo ukoliko se ono oslanja na empiriju, odnosno podatke (njihovu identifikaciju, sistematizaciju i klasifikaciju). Ovaj metod poriče mogućnost (filozofskih spekulacija) postojanja određenih sila, odnosa činilaca i njihovog delovanja na pojave društvene stvarnosti, ukoliko nisu zasnovani na činjeničnom stanju i naučnim zakonima izve¬denim iz njega.

Pragmatistički metod sadrži pristup i rezonovanje o pojavama imajući u vidu njihove pozitivne posledice na pojedinca. Odnosno, shodno ovom metodu, naučna istina do koje se dolazi, posmatra se sa stanovišta praktične korisnosti (pragmatizam) koju pojedinac ostvaruje prilikom zadovoljavanja svojih potreba. Fakta prakse su osnovni pokazatelj ispravnosti ovog naučnog metoda. Pojmovi dobijeni ovim metodom proizlaze iz uspešne prakse. Oni se predstavljaju kao privremene radne naučne hipoteze koje se verifikuju kao istinite samo ukoliko izražavaju uspešno funkcionisanje određenog sistema. Otuda se pragmatistički metod gotovo identifikuje sa funkcionalističkim pristupom, jer je naučno prihvatijivo samo ono što uspešno funkcioniše (Bevan & Estrin, 2004).

Prakseoioški metod je metod primenjenih ekonomskih i socioloških nauka. Pretpostavlja istraživanje i opisivanje pojava iz prakse određenih delatnosti s ciljem da se dođe do zajedničkih pravila, odnosno zajedničkih principa racionalnog ostvarivanja te prakse. Primera radi, primenom ovog metoda došlo se donprincipa, odnosno pojave najvećeg stepena produktivnosti (maksimiranja) cilja proizvodnje ili do principa odnosno pojma najvišeg stepena produktivnosti (maksimiranja cilja proizvodnje) ili do principa ostvarivanja cilja da se uz najmanji utrošakb proizvodnih resursa (princip  štednje  ili  ekonomičnosti),  ostvari  određeni  obim proizvodnje i sl. Metod Osnova ekonomije koristi rezultate primene prakseološkog metoda, jer se do naučnih zakona dolazi određenom konkretizacijom prakseoloških principa i rezultata njihove primene, što se upravo postiže misaonim uopštavanjem, odnosno apstrakcijom.

Primena matematike i drugih kvantitativnih disciplina u ekonomiji

Snažan razvoj informacionih tehnologija zasnovan na naprecima u matematici i fizici i njihovoj praktičnoj primeni doveo je do afirmacije kvantitativnih metoda u mnogim naukama, pa i u Osnovama ekonomije. U ekonomskoj oblasti se primenjuju matematičko-statističke metode i modeli, ekonometrija, operaciona istraživanja, matematičko programiranje, informatika i slično.

Već konstatovano da ekonomski zakoni imaju statistički (stohastički) karakter i da se potpunije mogu sagledati i objasniti uz primenu matematike, statistike i drugih kvantitativnih disciplina. Isto tako se moglo zapaziti da se i verifikacija ekonomskih zakona, kategorija i teorija vrši primenom statis¬tičkih i ekonometrijskih metoda, jer se ona vrši konfrontacijom ekonomskih zakona identifikovanih metodom apstrakcije sa masovnim pojavama stvarnog ekonomskog procesa. To su i razlozi za stav o tome da su matematički i drugi kvantitativni metodi neodvojivi deo naučnog metoda (Cvetanović i dr., 2014; Rothwell, 1994). Posebno je potrebno skrenuti pažnju na značaj ovih kvantitativnih disciplina prilikom formulisanja određenih ekonomskih modela i to naročito u domenu deduktivne apstraktne analize. Reč je o potrebi da se u ekonomski model kao jednu hipotezu o stvarnosti unesu bitni elementi, odnosno postave pretpostavke koje imaju precizno određenu vezu sa stvarnošću, kako bi se što pouzdanije došlo do spoznaje zakona. U tom smislu se najpre vrši aksiomatizacija teorijskog modela, odnosno zaključivanje na osnovu postulata, tj. aksioma izvedenih na osnovu indukcije i posmatranja „pomoću glave” raznih aspekata stvarnog ekonomskog procesa. Zatim se vrši formalizacija zaključaka uz upotrebu matematskih formula (sistema jednačina i sl.) koje treba da  izraze  ne  samo  (merljive)  veličine  pojedinih  ekonomskih kategorija (na primer, veličina vrednosti robe, visina tržišne cene, troškovi proizvodnje, profit itd.) već i njihov međusobni (funkcionalni) odnos. U tom smislu matematika služi kao (pomoćno) sredstvo deduktivnog zaključivanja u Osnovama ekonomije. Ona pri tome obezbeđuje pouzdanije zaključivanje ukoliko su pretpostavke istraživanja složene i brojne i gde se identifikacija zakona i kategorija ne može izvesti bez aksiomatizacije i formalizacije. Pored toga, bez formalizovanog zaključivanja nije moguće utvrditi odnose između veličina određenih međuzavisnih pojava i pokazatelja (Greenhalgh & Rogers, 2010).

U Osnovama ekonomije, pa i u ovoj knjizi, mnoga pitanja će se razrađivati korišćenjem dijagramatske analize. Pri tome valja imati u vidu da dijagrami pokazuju kako dve ili više grupa podataka ili varijabli zavise jedna od druge. „Dijagrami su važni u ekonomiji zato što, između ostalih razloga dozvoljavaju da se analiziraju ekonomske koncepcije i istražuju istorijski trendovi”. Položaj krive u koordinantnom sistemu, kao egzaktna numerička mera međusobne zavisnosti promena na y osi i x osi može da pokaže u kakvom se odnosu nalaze dve varijable, da li su njihovi odnosi i njihovo kretanje upravo srazmerno ili obrnuto srazmerno međusobno uslovljeni i sl. (Gastanaga, Nugent, & Pashamova, 1998).

Ekonomski modeli se koriste kao instrumenti i kao sredstva analize upravo iz razloga što omogućuju rešavanje velikog broja ekonomskih problema koji su uslovljeni uticajem većeg broja varijabli (na primer problemi privredne strukture, modeli privredne ravnoteže, model rešenja transformacije veličine vrednosti robe u cenu proizvodnje, modeli privrednog razvoja, input-autput, odnosno međusektorski model i dr.). Uopšte posmatrano, primenom matematičkih metoda i modela nastoji se egzaktno rešiti više praktičnih i teorijskih ekonomskih problema. Primenom egzaktnih, kvantitativnih metoda, odnosno zasnivanjem istraživanja ekonomskih problema na matematičkom analitičkom instrumentarijumu, ekonomske nauke se sve više približavaju prirodnim i tehničkim naukama (Asiedu, 2002; Porter & Rivkin, 2012).

Modeli po pravilu izražavaju matematičke forme zavisnosti ekonomskih pojava (varijabli, parametara) od faktora koji su uneti u model. Međutim, jedan od problema politekonomskih istraživanja koja zahtevaju korišćenje ekonomskih modela, na koji ukazuje savremena ekonomska misao, tiče se problema - koji faktori treba da budu uneti u model. Naime, ukazuje se da modeli moraju uključiti i pretpostavke koje izražavaju karakter društvenog sistema odnosno ekonomskih odnosa između ljudi. Međutim, već je poznato da je taj elemenat dosta teško izraziti preko odgovarajućih matematičkih formula i funkcija i to je razlog zašto je potrebno rigorozno sprovoditi kvalitativnu metodološku verifikaciju ekonomskih zakona i onemogućiti da se korišćenjem ekonomskih modela eventualno dođe do pogrešnih zaključaka (Dutta, 2012).

Valja, međutim, imati u vidu da se kvantitativna analiza, posebno u okvirima ekonomskog modeliranja ne vrši samo s ciljem da bi se obezbedila logička konzistentnost određenih pretpostavki u ekonomskoj teoriji, već se koristi i za izvođenje logičkih zaključaka iz tih pretpostavki. Upravo s time u vezi i nastaje problem, jer se u značajnoj meri napušta područje kvalitativne analize. Istraži-vanje se, naime, najčešće zadržava na funkcionalnim odnosima pojavnih oblika ekonomskih zakona, bez udubljivanja u njihovu skrivenu unutrašnju suštinu. Otuda takva analiza ne može da razotkrije protivurečnosti odnosa proizvodnje savremenog društva koje nalaze svoj izraz u hroničnim ili eruptivnim (akutnim) poremećajima procesa reprodukcije savremenog društva.

Dakle, primena kvantitativnih metoda u području teorijskih istraživanja ostaje pomoćno sredstvo koje ni na koji način ne može supstituisati kvalitativnu teorijsku analizu. Drugim rečima, ekonomske zakonitosti ne možemo razotkrivati i objašnjavati pomoću kvantitativnih metoda, već neke uslove istraživanja, kao i neke rezultate kvalitativne teorijske analize možemo i kvantitativno utvrditi, predstaviti i izraziti. Jer, ekonomski (proces) život ljudi je mnogo složeniji od bilo koje kvantitativne formule, modela, obrasca, skice i sl., u koje ga nastoji sabiti kvantitativna ekonomska analiza. Otuda je danas neophodno koristiti kako metode kvalitativne teorijske analize, tako i sve analitičke postupke (kvantitativne analize) koji omogućuju da se u Osnovama ekonomije i u Političkoj ekonomiji dođe do što pouzdanijih naučnih saznanja o pojavama i procesima koji se istražuju.

Zaključak

U dosadašnjem predstavljanju predmeta istraživanja ekonomskih nauka upotrebljavani su različiti izrazi i pojmovi. Nauka se utoliko više razvija ukoliko uspeva da dublje, šire i pouzdanije uđe u prirodu pojava i procesa kojima se bavi. Analogno tome, ona se obogaćuje različitim izrazima, pojmovima, parametrima, pokazateljima, kategorijama, kao sredstvima izražavanja svojih rezultata, ili kao bitnim elementima ostvarivanja postupaka istraživanja. Tako se otkrivaju naučni zakoni odvijanja privrednog života, koji treba da što vernije izraze stvarne zakone određenog društva, i dolazi do celog niza ekonomskih saznanja putem kojih se sagledavaju pojave u društvenoj stvarnosti koja se istražuje. Naučno sagledane pojave i zakonitosti jednog društva su idejni, misaoni odraz stvarnih pojava i procesa koji se zbivaju u njegovoj stvarnosti. U tom smislu se ekonomija služi ekonomskim kategorijama ili pojmovima kao misaonim ili teorijskim izrazima, misaonim apstrakcijama ekonomskih procesa, odnosno zakona i mehanizama koji ih regulišu. Ekonomske kategorije Političke ekonomije i Osnova eko¬nomije deo su idejne svesti, odnosno „materijalni svet prenet i prerađen u čovekovoj glavi”. Njima se apstrahuju pojedini aspekti stvarnih ekonomskih procesa kako bi se istakle najbitnije pojave, odnosi i zakonitosti. Drugim rečima, kao što fizičari na primer, koriste pojmove: telo, sila, vreme, masa, svemir, kosmos, atom, neutron, proton, tako se u ekonomiji upotrebljavaju izrazi kao što su: vrednost, tržište, novac, cene, reprodukcija i sl. koji, kao što smo uočili, imaju određenu analogiju sa razvojem pojmova i kategorija u Fizici (Njutn).

Drugo što je potrebno zapaziti je to da su ekonomske kategorije, pa samim tim, i ekonomski zakoni i mehanizmi istorijski promenljivi u meri u kojoj su promenljivi sistemi privređivanja, odnosno društveni odnosi i zakoni njihovog uspostavljanja. To po sebi govori da se, shodno promenama određenog stepena razvoja materijalne proizvodnje, odnosno sistema privređivanja ili načina proizvodnje, menja i sistem ekonomskih kategorija odnosno zakoni i privredno-sistemskih i ekonomsko-političkih mehanizama koji su im svojstveni, pa se stoga i govorimo o ekonomskim naukama različitih društava.